Mentres na catedral de Santiago se abrazaron os ventos renovadores impulsados dende Roma, en sedes máis pequenas constátanse procesos artísticos de resistencia fronte ás reformas

Un investigador da Rede de Estudos Medievais Interdisciplinares, Javier Castiñeiras López, acaba de presentar a súa tese de doutoramento, centrada nas particularidades do primeiro románico de Galicia, a través do estudo de dúas antigas catedrais galegas: San Martiño de Mondoñedo en Foz e San Bartolomé de Rebordáns en Tui. O autor, que é doutorando do Programa de Doutoramento en Estudos Medievais da Universidade de Santiago e bolseiro no Departamento de Historia da Arte da USC, titulou o seu traballo Espazos e imaxes no Reino de Galicia (1075-1112). Persistencias e reforma. Os directores da tese son os profesores Manuel Núñez e David Chao.

Este traballo aborda o fenómeno da aparición da arte románica no noroeste da Península Ibérica e a súa relación con toda unha serie de fenómenos sociopolíticos renovadores característicos da segunda metade do século XI e dos anos iniciais do século XII. De maneira especial, ao autor interésalle o sinal que a denominada reforma gregoriana impulsada dende Roma puido ter deixado no desenvolvemento da arquitectura e a escultura románicas do territorio galego.

Con este fin, o estudo toma como exemplos dúas das empresas artísticas relevantes do período como son as igrexas de San Martiño de Mondoñedo en Foz e a de San Bartolomé de Rebordáns en Tui. Estas dúas antigas sedes catedralicias son as que centran boa parte do traballo, aínda que o autor tamén tivo en conta os máis importantes monumentos románicos desta etapa histórica, dente Toulose a Jaca, pasando por San Isidoro de León e mesmo as fases iniciais da catedral de Santiago.

O investigador trataba de “dilucidar se as campañas artísticas de San Martiño de Mondoñedo e San Bartolomé de Rebordáns son un exemplo do que se veu dando en chamar unha arte reformada ou se, pola contra, estamos ante mostras dunha cultura conservadora e refractaria aos cambios”. Para dar resposta a esta cuestión, Javier Castiñeiras dividiu o seu proxecto en catro grandes bloques. No inicial desenvolve a tradición historiográfica sobre as relacións da arte románica coas reformas. No segundo analiza a espacialidade arquitectónica dos templos obxecto de estudo. No terceiro fai o mesmo coa escultura. E, finalmente, presenta as súas conclusións.

O investigador conclúe que “nas igrexas de San Martiño de Mondoñedo (Foz) e San Bartolomé de Rebordáns (Tui) desenvólvense uns discursos artísticos de fronteira, nos que non pode falarse dunha influencia directa da reforma impulsada dende Roma”. Por esta razón, o autor asegura que “o románico inicial de Galicia non debe entenderse como un único uniforme, xa que mentres que na catedral de Santiago se abrazaban os ventos renovadores no artístico e o político, nestas pequenas sedes constátanse procesos artísticos de persistencia fronte ás reformas e mesmo de resistencia activa aos cambios do momento”.

A modo de exemplo desta realidade, o investigador Javier Castiñeiras indica que “resulta paradigmático o chamado antipendio (frontal do altar) de Mondoñedo, unha peza excepcional cuxo desenvolvemento escultórico oscila entre o románico e o altomedieval e que, ademais, contén elementos esencialmente hispánicos e, polo tanto, posiblemente contrarios á reforma”.

Así, neste traballo deféndese a idea de que en ámbalas dúas igrexas existe unha porcentaxe o suficientemente elevada de elementos vencellados coa tradición anterior que fan difícil que se poida falar de discursos artísticos da reforma gregoriana. Demóstrase entón a convivencia de linguaxes arquitectónicas e figurativas nunha Galicia a finais do século XI que podería definirse como unha “cultura artística de transición”.